Euskal Herria XX. mendearen hasieran

EUSKAL HERRIA
1. Egoera ekonomikoa EH (1902-1931):
Alfonso XIII. Erregealdian. Egoera ekonomikoa krisialdiaren menpe, Katalunian eta EH ordea industria gorakada. Migrazioa erakarriko du industriak.
Aurreneko mundu gerrako neutraltasunaz baliatuko da aberasteko.
2. Euskal nazionalismoaren finkapena (1903-1936):
XIX. mende bukaeratik proiektu nazionalista erradikalak sortu ziren, independentzia helburutzat izanik. Sabino Aranaren (1903) ondoren berrantolaketa: Autonomista (Comunión Nacionalista Vasca) eta independentisten (EAJ) artean. Aldi berean sindikatua antolatuko dute ELA-STV. Nazionalismoa Gipuzkoatik hedatuko da. Garai honetan sortuko dira nazionalismoaren sinboloak (ikurrina, himnoa…)
3. Primo de Riveraren diktadura: (1923-1931)
Diktaduran zehar gogor eraso zuen nazionalismoak. 1923 alderdi nazionalistek lankidetzarako saiakera egiten dute, aliantza hirukoitza osatuz. Ez zuen emaitzarik eman.
1930. urtean oposizio errepublikarra Donostiako ituna sinatuko du. (diktaduran alderdi politikoak legez kanpo geldituko dira. Errepublika baten alde lan egingo dutela).
4. Errepublika Euskal Herrian (1931-1937):
Erregimen demokratikoa, 1931-IV-12 udal hauteskundeen ondorioz, errepublika aldarrikatzen da. EAJen eginkizun nagusia autonomi estatutua lortzea da.
Lizarrako estatutua, askatasun nazionalaren nahia biltzen zuen, bertan Vatikanorekin hitzarmen zuzena egiteko aukera planteatzen zuen (Euskal tradizionalismoa). Urte berean gobernu zentralak ukatuko du. Geroago Euskal Herriko udal estatutu proiektu berria aurkeztuko dute (Nafarroak honetatik kanpo geldituko delarik). Karlista nafarrak eta nazionalistak etsai bihurtuko direlarik.
1934. urteko gobernu aldaketa eta istiluak direla, proiektua erabat gelditu zen.
5. Gerra zibila Euskal Herrian (1936-1939):
1936-VII-18 Franco jeneralak estatu kolpea, altxamenduaren porrotaren ondoren gerra zibila hasiko da. Frankistek Alemania eta Italiaren laguntza zuzena jaso zuten, Errepublikako gobernuak SEBS eta III internazionalarena. Gerra hau mundu gerraren hasierako saiakera gisa aztertu daiteke.
Gipuzkoako frontea segituan eroriko da. Irun 1936-IX eta gerora Donostian tropa erreketeak sartuko dira. Frantziako muga itxita gelditzen delarik.
1937- III iparraldeko kanpainaren barruan Euskal Herriko gainontzeko eskualdeak frankisten esku eroriko dira. Azpimarratzekoak nagusigo militarraren adierazle diren bonbardaketa zibilak, Durango eta Gernikakoak (IV-26) hain zuzen ere. Gudariek defentsa gogorra Sollube mendiaren inguruan baina Burdinazko ingurulerroa erori zen. Ekainaren erdialdean Bilbo eroriko da. Eusko Jaurlaritzak Bilbo ebakuatzeko agindua eman zuen (Gerrako haurrak). Instalazio industrialak ez zituen suntsitu (nahiz eta Errepublikako gobernuak kontrakoa agindu). Gudariak atzera egin eta Santoñan italiarren esku errenditu. Horietako anitz atxilotuak izango direlarik (kontzentrazio esparruetara).
6. Eusko Jaurlaritza gerra garaian eta erbestean:
Euskal Autonomia Estatutua onartu zuten Gipuzkoa erori ondoren. Agirre lehendakaria urriaren 7an ekintza militarra gidatzen hasi, Eusko Gudarostea eratuz. Erbestera joan.
Iparraldetik ekin zioten Frankoren aurkako borrokari. Gerra zibila akitzean bigarren mundu gerra parte aktiboa hartu zuten, frantziar erresistentziarekin batera. Euskal brigadak. Gerra bukatzean Eusko Jaurlaritzak eta Agirrek gobernuarekin segi zuten erbestean.